15

Nutq lingvistikasi nutq akti ishtirokchilari: adresant (nutq egasi) – nutq – adresat (o‘quvchi – tinglovchi) munosabatlarini o‘rganuvchi fan sanaladi. Ammo nutqning ichki mazmunidan anglashiluvchi yana bir subyekt ham borki, uning ishtiroki har qanday nutqni samarali va natijali qiladi. Bu nutqqa ko‘chgan, nutqning ichki struktura elementlari ma’nosidan anglashiladigan nutq subyektidir. Nutq egasi va nutq subyekti har qanday nutq (og‘zaki va yozma nutq)ning markaziy kategoriyasi sanaladi va nutqning xarakterini belgilaydi; ularning o‘zaro hamkorligi nutqning turli uslubiy ko‘rinishlari, nutq hosilalarini yuzaga chiqaradi. Shuning uchun nutq lingvistikasida nutq yaratuvchisi (egasi) va nutq subyekti munosabatlarini birga o‘rganish, ularning lingvistik xususiyatlarini tadqiq qilishni talab qiladi. Nutq lingvistikasida nutq egasi o‘zining fikrlari va histuyg‘ularini real vaziyatlarda qanday va qay tarzda ifodalashi muhim sanaladi. Shu ma’noda, nutq subyektining lingvistik xususiyatlarini ijodkorlar asarlari misolida o‘rganish dolzablik kasb etadi. Mazkur maqolada markaziy kategoriyalarining nutqda ifodalanishi masalasi Alisher Navoiyning “G‘aroyib-us sig‘ar” devoniga kiruvchi g‘azallar misolida o‘rganildi. Tahlillarda nutq subyektining qaysi til belgilari yordamida qanday tashkil etilishiga e’tibor qaratildi, nutq subyekti va jumla subyekti bilan bog‘liq masalalar o‘rganildi. Lirik asarlarda nutq egasi va lirik subyektning lirik “men”da ifodalanishi, ba’zan nutq egasi o‘zining lirik histuyg‘ulari bayonida II shaxs “sen”, ba’zan III shaxs “u” olmoshlariga murojaat qilishi, ularning субъект mazmuni (нутқ эгаси ва жумла субъекти) ochib berildi.

  • Read count 15
  • Date of publication 20-04-2025
  • Main LanguageO'zbek
  • Pages261–270
English

Speech linguistics is a science that studies the relations of participants in a speech act: addressee (speech producer) – speech – addressee (reader or listener). But there is another subject, arising from the content of speech, whose participation makes any speech effective and effective. It is this subject of speech, transferred into speech, that is understood from the meaning of the internal structural elements of speech. The producer of speech and the subject of speech are the central category of any speech (oral and written) and determine the nature of speech; their interaction reveals various stylistic manifestations of speech, speech derivatives. Therefore, the joint study of the relations between the producer (owner) of speech and the subject of speech in speech linguistics requires the study of their linguistic features. In speech linguistics, it is considered important how and how a speech producer expresses his thoughts and feelings in real situations. In this sense, it becomes relevant to study the linguistic features of the subject of speech using the example of the works of classical creators. This article examines the issue of the speech expression of the central categories using the example of Alisher Navoi's gazelles, which are part of the "Garoyib-us Cigar" divan. In the analysis, attention was paid to how the subject of speech is organized with the help of which linguistic features, and issues related to the subject of speech and the subject of utterance were studied. In lyrical works, the utterance of the producer of speech and the lyrical subject in the lyrical “I” is revealed, sometimes the producer of speech in expressing his lyrical feelings refers to the pronouns of the second person “you”, sometimes the third person “he", their subject content (the producer of speech and the subject of the utterance).

Ўзбек

Nutq lingvistikasi nutq akti ishtirokchilari: adresant (nutq egasi) – nutq – adresat (o‘quvchi – tinglovchi) munosabatlarini o‘rganuvchi fan sanaladi. Ammo nutqning ichki mazmunidan anglashiluvchi yana bir subyekt ham borki, uning ishtiroki har qanday nutqni samarali va natijali qiladi. Bu nutqqa ko‘chgan, nutqning ichki struktura elementlari ma’nosidan anglashiladigan nutq subyektidir. Nutq egasi va nutq subyekti har qanday nutq (og‘zaki va yozma nutq)ning markaziy kategoriyasi sanaladi va nutqning xarakterini belgilaydi; ularning o‘zaro hamkorligi nutqning turli uslubiy ko‘rinishlari, nutq hosilalarini yuzaga chiqaradi. Shuning uchun nutq lingvistikasida nutq yaratuvchisi (egasi) va nutq subyekti munosabatlarini birga o‘rganish, ularning lingvistik xususiyatlarini tadqiq qilishni talab qiladi. Nutq lingvistikasida nutq egasi o‘zining fikrlari va histuyg‘ularini real vaziyatlarda qanday va qay tarzda ifodalashi muhim sanaladi. Shu ma’noda, nutq subyektining lingvistik xususiyatlarini ijodkorlar asarlari misolida o‘rganish dolzablik kasb etadi. Mazkur maqolada markaziy kategoriyalarining nutqda ifodalanishi masalasi Alisher Navoiyning “G‘aroyib-us sig‘ar” devoniga kiruvchi g‘azallar misolida o‘rganildi. Tahlillarda nutq subyektining qaysi til belgilari yordamida qanday tashkil etilishiga e’tibor qaratildi, nutq subyekti va jumla subyekti bilan bog‘liq masalalar o‘rganildi. Lirik asarlarda nutq egasi va lirik subyektning lirik “men”da ifodalanishi, ba’zan nutq egasi o‘zining lirik histuyg‘ulari bayonida II shaxs “sen”, ba’zan III shaxs “u” olmoshlariga murojaat qilishi, ularning субъект mazmuni (нутқ эгаси ва жумла субъекти) ochib berildi.

Русский

Речевая лингвистика — это наука, изучающая отношения участников речевого акта: адресант (производитель речи) — речь — адресат (читатель или слушатель). Но есть и другой субъект, вытекающий из содержания речи, участие которого делает любую речь действенной и результативной. Именно этот субъект речи, перенесенный в речь, понимается из значения внутренних структурных элементов речи. Производитель речи и субъект речи являются центральной категорией любой речи (устной и письменной) и определяют характер речи; их взаимодействие выявляет различные стилистические проявления речи, речевые производные. Поэтому совместное изучение отношений производителя (владельца) речи и субъекта речи в речевой лингвистике требует исследования их языковых особенностей. В речевой лингвистике важным считается то, как и каким образом речевой производитель выражает свои мысли и чувства в реальных ситуациях. В этом смысле становится актуальным изучение языковых особенностей субъекта речи на примере произведений классиков. В данной статье рассматривается вопрос о речевом выражении центральных категорий на примере газелей Алишера Навои, входящих в диван “Гараиб ус-сигар” (Чудеса детства). В анализе уделялось внимание тому, как с помощью каких языковых признаков организуется предмет речи, изучались вопросы, связанные с субъектом речи и субъектом высказывания. В лирических произведениях раскрывается высказывание производителя речи и лирического субъекта в лирическом «я», иногда производитель речи при выражении своих лирических чувств обращается к местоимениям второго лица «ты», иногда третьего лица «он», их предметному содержанию (производитель речи и субъект высказывания).

Author name position Name of organisation
1 RAXMATOV M.M. Filologiya fanlari doktori, dotsent Alfraganus universiteti
Name of reference
1 Alisher Navoi. Xazoyin ul-maoniy. G‘aroyib us-sig‘ar, 20 jildlik, 3-jild. — Toshkent, 1988. — 616 b.
2 Davlatov O. Ma’nolar xazinasi, 1-jild. — Toshkent, Tamaddun. 2021. — 331 b.
3 Iskhoqov Y. Navoiy poetikasi. — Toshkent, Fan. 1983. — 168 b.
4 Husayniy, Ataulloh. Badoyi us-sanoyi. — Toshkent, Adabiyot va sanat. 1981. — B.182–185.
5 Lutfullayeva D., Хudoyberganova D. Tilshunoslikda lisoniy shaхs muammosi. //O‘zbek tili va adabiyoti. — 2017. — No. 6, — B. 39–40.
6 Raxmatov M. Poetik sintaksis: struktura va semantika. — Тoshkent, Bookmany print. 2023. —144 b.
7 Rustamov A. Alisher Navoiyning badiiy mahorati. — Тoshkent, Адабиёт ва санъат. 1979. — 216 b.
8 Sarimsoqov B. Lirikada badiiy tafsil. //O‘zbek tili va adabiyoti. — 1992. — No.5, — B. 6–10.
9 Ковтунова И. Поэтический синтаксис. — Москва, Наука. 1986. — 61 c.
10 Солганик, G. О структуре речи (категории производителя и субъекта речи). //Экология языка и коммуникативная практика. — 2014. — No.1, — C. 57–66.
Waiting